U poslednje vreme medju istoričarima, a posebno medju stručnom javnošću (naučnicima, publicistima, novinarima…) vodi se žestoka polemika o tome šta je bilo sa jugoslovenskom atomskom bombom. Saradnici našeg portala imali su prilike da svojevremeno razgovaraju sa istoričarima i savremenicima tog vremena: Stojanom Andrejevićem i Nikolom P. Ilićem. Naši sagovornici su bili izričiti u stavu da su njveći zagovornici atomske bombe krajem 1944 i početkom 1950-ih, bili Edvard Kardelj, Aleksandar Ranković i Milovan Đilas. Sagovornici našeg portal ističu da je glavna ličnost jugoslavenskog nuklearnog programa bio Pavle Savić (1909.-1994.), fizikčki hemičar koji je radeći s nobelovcima Irene i Fredericom Joliot-Curie u Parizu dao značajan doprinos otkriću fisije. Profesor Andrejević podseća da je između 1948. i 1953. godine bila velika kriza u odnosima između Sovjetskog Saveza i Jugoslavije te se baš tada kod jugoslovenskog rukovodstva rađa ideja o bombi kako bi se zaštitili od potencijalne sovjetske vojne invazije. Medjutim, napominje istoričar Ilić, nakon Staljinove smrti i dolaska Nikite Hruščova na vlast došlo je do pomirenja i saradnje između Sovjetskog Saveza i Jugoslavije. U sklopu saradnje u Vinču su 1958. i 1959. došla dva sovjetska reaktora: jedan školski, a drugi istraživački. 14. oktobra 1958. godine u Vinči je zbog neopreznog rukovanja reaktorom nulte snage, ozračeno šestoro mladih naučnika starosti između 24 i 26 godina. Jedan od njih je umro dok je ostalih petoro spašeno transplantacijom koštane srži u Parizu. Bila je to prva transplantacija koštane srži u svetu. Valja, medjutim, reći da je početkom 1960. došlo do smirivanja jugoslavenskih nuklearnih ambicija zbog stručnih i političkih razloga. Jugoslavija je 1961. godine postala jedan od lidera Pokreta nesvrstanih, a zatim je 1968. godine bila jedna od prvih potpisnica Sporazuma o neširenju nuklearnog naoružanja. Profesor Andrejević i istoričar Ilić napominju da je sredinom 1970-ih došlo do ponovnog oživljavanja jugoslavenskog nuklearnog programa, a direktan povod bila je prva indijska atomska bomba koja je eksplodirala 1974. godine. Po Titovoj direktivi radi se eleborat, kodnog naziva Zadatak Kozara u kome se razrađuju mogućnosti daljeg razvoja nuklearne energije s posebnim aspektom na vojnu primenu. Inače, nakon 1980. u razvoju nuklearnog programa važnu ulogu igrala sarajevska kompanija Energoinvest. Nakon toga, ističu Andrejević i Ilić, prestaju aktivnosti na tom programu koji je prepušten stručnjacima nuklearno-istraživačkog centra.

NAPOMENA: Tekst je nastao u okviru naucnog skupa ‘’Vojno-industrijski razvoj Jugoslavije 1945-1965’’